Povodom 26. juna, Međunarodnog dana podrške žrtvama torture: Ustanove socijalne zaštite bez odgovarajućeg zakonskog okvira

Mučenje i drugi oblici nehumanog i nečovečnog postupanja mogu se dogoditi na svakom mestu, ali su naročito opasni kada se radi o osobama koje su lišene slobode. Među njih u određenim situacijama spadaju i korisnici i korisnice ustanova socijalne zaštite. Trenutno stanje u vezi sa formalno-pravnim okvirom za njihovo lišavanje slobode i kasnije postupanje prema njima, naročito u situacijama kada usled nekog oboljenja svojim ponašanjem mogu ugroziti sebe ili druge, predstavlja oblast u kojoj može doći do kršenja ljudskih prava.

Ustanove socijalne zaštite u Republici Srbiji, odnosno Autonomnoj pokrajini Vojvodini nemaju poseban pravilnik za primenu mera fizičkog sputavanja i izolacije korisnika i korisnica čije zdravstveno stanje je takvo da može dovesti do njihovog samopovređivanja ili povređivanja drugih lica u njihovom okruženju. Pokrajinski zaštitnik građana - ombudsman sproveo je istraživanje „Primena mera fizičkog sputavanja i izolacije u ustanovama socijalne zaštite u AP Vojvodini” kako bi utvrdio u kojoj meri i na koji način se ove mere sprovode pod postojećim uslovima, ko odlučuje o njihovoj primeni, te da li se o njima obaveštavaju zastupnici korisnika i druge nadležne institucije. 

Istraživanje je sprovedeno u 25 vojvođanskih ustanova socijalne zaštite, odnosno domova za smeštaj različitih kategorija korisnika (starijih osoba, dece, duševno obolelih i lica ometenih u mentalnom razvoju ili lica sa senzornim smetnjama). Njegovi rezultati ukazuju na to da se restriktivnije mere fizičkog sputavanja i izolacije korisnika i korisnica primenjuju relativno retko i samo kao krajnja mera u slučaju osoba koje bi svojim ponašanjem mogle ugroziti sopstvenu ili bezbednost drugih lica. Istraživanjem je takođe utvrđeno da se postupak odlučivanja o primeni ovih mera, kao i način njihove primene, razlikuje od ustanove do ustanove.

„Ustanove socijalne zaštite sve ovo vreme nemaju jasno definisan pravilnik o merama postupanja sa korisnicima u agitiranom stanju, što predstavlja ozbiljan problem. Nedorečenosti na tom polju su dovele do opšte nesigurnosti radnika koji su u neposrednom kontaktu sa korisnicima,” reči su direktora jedne od ustanova koje su učestvovale u istraživanju. S obzirom na različite potrebe i razna zdravstvena stanja i oboljenja koja se javljaju kod starije populacije, ispitanici takođe smatraju da je opravdano i neophodno da se mera fizičkog sputavanja i izolacije lica smeštenih u ustanove socijalne zaštite posebno i detaljno uredi u okviru propisa u ovoj oblasti.

„Zakonska regulativa uvodi jasna pravila - obaveznost i jednoobraznost postupanja po ustanovljenim normama. Na taj način se greške svode na najmanju moguću meru,” ističe jedna od ispitanica. U nedostatku odgovarajućeg pravilnika, Pokrajinski zaštitnik građana - ombudsman se tokom istraživanja u velikoj meri rukovodio odredbama Pravilnika o bližim uslovima za primenu mera fizičkog sputavanja i izolacije lica sa mentalnim smetnjama koja se nalaze na lečenju u psihijatrijskim ustanovama. Međutim, ovaj pravilnik reguliše potupanje u zdravstvenim ustanovama i u odnosu na samo jednu specifičnu grupu korisnika, što znači da nije u potpunosti primenjiv u ustanovama socijalne zaštite, niti mu je to namena.

Uz nepostojanje odgovarajućeg pravilnika, ispitanici su ukazali i na nerešeno pitanje smeštaja lica ometenih u mentalnom razvoju koja, pored ove vrste ometenosti (najčešće lakog stepena), imaju potrebu i za psihijatrijskim tretmanom. U Srbiji ne postoji ustanova koja ima uslove za adekvatan smeštaj takvih osoba, te one bivaju predstavljene kao osobe težeg stepena ometenosti i upućene u bilo koju ustanovu socijalne zaštite, bez obzira na to što postojeće ustanove objektivno nisu u mogućnosti da im pruže adekvatan tretman. Poseban izazov u vezi sa donošenjem jedinstvenog pravilnika o uslovima za primenu fizičkog sputavanja i izolacije u ustanovama socijalne zaštite predstavljaće i činjenica da među njihovim korisnicima postoje velike razlike u pogledu uzrasnih grupa (od dece do starijih lica), kao i fizičkog i mentalnog zdravstvenog stanja korisnika (od potpuno zdravih osoba do onih sa teškim oboljenjima).

Pokrajinski zaštitnik građana - ombudsman će nastaviti sa praćenjem ostvarivanja ljudskih prava korisnika ustanova socijalne zaštite, očekujući da će ovim i narednim istraživanjima, kao i posećivanjem ustanova, doprineti uređenju ove oblasti u svetlu najave izrade novog zakona o socijalnoj zaštiti.